‘Door het maken van een reconstructie proberen we de geheimen van de meester te ontrafelen.’
In de uitzending van Het geheim van de meester van 26 februari 2019 is voor het eerst een vrouwelijke kunstenaar aan de beurt. Charley Toorop’s schilderij ‘Portret met bontkraag’ wordt bekwaam onder de loep en handen genomen door kunstenaar Charlotte Caspers. En er komt dan ook een knappe reconstructie uit.
Op de website van de AVROTROS waar het programma en de aflevering kort worden ingeleid staat Toorop als volgt omschreven:
‘Toorop leefde voor haar kunst, alles moest ervoor wijken; een bijzondere eigenschap voor een vrouw in die tijd. Ze kreeg in haar leven drie kinderen, maar de zorg lag veelal bij anderen. De levensstijl die ze had, leek op die van haar mannelijke collega’s en dat leverde bij veel mensen vreemde blikken op. (…)’. (…)Toorop had met veel beroemde kunstenaars contact en vaak kwamen ze bij haar over de vloer. (…) Ze was dikke vrienden met Piet Mondriaan en in haar huis aan de Leidsegracht kwamen veel kunstenaars bijeen, waaronder schilder Carel Willink, architect Gerrit Rietveld en filmregisseur Jorens Ivens. Toorop ging stevige discussies aan gaan met haar gasten en stond erom bekend dat ze haar pittige discussies zelfs door de wc-deur van haar huis in Bergen voortzette.’
Een omschrijving die meer dan genoeg stof biedt voor een boeiende inkijk in het geheim van deze meester(es). Een dame die ondanks dat ze leefde in een periode waarin het niet vanzelfsprekend was om als vrouw voor een eigen carrière te kiezen, toch de keuze kon en durfde te maken voor de weg en het leven waar ze de voorkeur aan gaf. Een pionier.
Helaas benadert Het geheim van de Meester Charley Toorop’s ‘Zelfportret met bontkraag’ vanuit een andere invalshoek. In de aflevering wordt vooral gezocht naar een connectie tussen Charlotte en de reconstructie van het zelfportret dat gemaakt moet worden. Bij aanvang heeft Charlotte weinig met Charley Toorop, ze heeft zelf nooit een zelfportret gemaakt, hier was geen behoefte aan. Toch zijn er overeenkomsten. Ze zijn beide kunstenares, hebben een gezin, ook Charlotte woont in Bergen en komt vrijwel dagelijks langs het huis waar Toorop vroeger woonde en schilderde. En Charley is een afkorting voor Charlotte’s naam. Of dit niet heel dichtbij komt, wordt gevraagd. Charlotte bevestigt dit en vooral het feit dat ze allebei moeder zijn en kunstenaar blijft hardnekkig hangen.
Er wordt een korte biografie gegeven; Charley was het enigst kind van de beroemde kunstenaar Jan Toorop en trouwde op 21 jarige leeftijd met Hendrik Fernhout waarmee ze drie kinderen kreeg. Twee zoons en een dochter. Het huwelijk hield geen stand en ze ging door als alleenstaande moeder. Het drukke gezinsleven vond ze moeilijk te combineren met haar drang naar schilderen, ze móet schilderen. En in deze periode begint ze ook met zelfportretten.
Charley zet haar kunst op de eerste plaats. Haar kinderen worden mede door familie opgevangen en grootgebracht. Door financiële steun van haar vader kan ze een huis met atelier laten bouwen. Ze heeft de mogelijkheid om keuzes te maken die niet gebruikelijk zijn voor een vrouw in die tijd en kan haar eigen weg bepalen. En hoewel deze keuze zeker voor de nodige schuldgevoelens richting haar kinderen zal hebben gezorgd, ik denk dat veel vrouwen de lastige aspecten van de combinatie moederschap en werken herkennen, had Toorop door het maken van deze keuze juist ook veel vrijheid haar kunstenaarschap vorm te geven. Ze stond dan ook middenin de kunstwereld. Ype Koopmans, directeur van Museum More, verwoordt tussendoor nog de status van Charley Toorop destijds; ‘in 1940 was ze op het hoogtepunt van haar roem, ze was de belangrijkste Nederlandse kunstenares, tussen alleen maar mannelijke tijdgenoten.’
Maar inhoudelijk wordt er niet ingegaan op deze positie die ze als kunstenaar in nam, hoe ze zich verhield tot vrienden als Mondriaan en Rietveld. Ik snap dat er gezocht wordt naar het hoe en waarom van het jezelf ‘hard en genadeloos’ neerzetten. Ik snap ook dat er gezocht wordt naar een connectie tussen de reconstructie en Charlotte. Want, zoals Rik Fernhout zegt ‘Het interessante uit Charley’s portretten is dat je haar er altijd in ziet, Charley is niet weg te denken uit haar portretten.’ (…) ‘Ik hoop wel dat het niet alleen een technische reconstructie wordt, maar een portret waar jij (Charlotte Caspers) jezelf niet uit kunt wegdenken.’
‘Slechte moeder met bontkraag’
Helaas wordt bij de eerste vrouwelijke kunstenaar die in dit programma behandeld wordt ineens ook voor een 100 jaar oude invalshoek gekozen en wordt juist dát belicht wat voor Toorop blijkbaar niet op de eerste plek stond, en wordt het moederschap (en vooral het te kort schieten hierin) tot onderwerp van deze uitzending gemaakt. Niet haar bevlogenheid in haar werk en dat ze hier ontzettend hard voor werkte, het feit dat ze zich graag met vrienden en vakgenoten omringde, of dat ze sociaal en politiek zeer betrokken was en dit ook in haar werk uitte. Ook al is dat niet specifiek zichtbaar in dit werk. Er had simpelweg ook voor een ander werk gekozen kunnen worden om te reproduceren. Het is jammer om dan in aannames te vervallen. Er wordt gevonden dat ze zichzelf hard en genadeloos heeft geportretteerd en vervolgens is dat waar de focus op blijft hangen en dan juíst in combinatie met dat moederschap; ‘Ze heeft voor de kunst gekozen maar ik denk dat ze zich toch ook wel heel erg schuldig heeft gevoeld, en ook tijdens het maken van zo’n portret dat ze haar kinderen te weinig aandacht gaf.’ (CC) Dit wordt nog even extra kracht bij gezet door een beeldfragment waarbij we Charlotte Caspers in haar atelier aan het werk zien en haar dochter om aandacht komt vragen, maar ze daar geen tijd voor heeft.
Interessanter was geweest te kijken naar wat deze keuzes Charley Toorop wél heeft gebracht. Ik ben meer benieuwd naar waar die pittige discussies over gingen die door de wc-deur heen voortgezet werden dan naar het feit dat ze als toch wel ‘normale moeder’ ook foto’s van haar kinderen in een album plakte. Kans bestaat dat ze gewoonweg blij was dat ze een sociaal vangnet had waardoor ze zich op haar werk kon richten. Ik vermoed hoe dan ook dat Charley Toorop het moederschap niet als haar ‘geheim’ zou hebben omschreven. Maar goed. Hopelijk wordt een volgende kunstenares niet geportretteerd op een specifiek aspect van haar vrouw-zijn, maar op basis van haar werk. En hoeven we niet in deze tijd nog de nadruk te leggen dat een vrouwelijke kunstenaar die ook moeder was zich vast en zeker schuldig heeft moeten voelen naar haar kinderen toe. Want is dat een boodschap die we in deze tijd nog willen uitdragen en meegeven? Of gaan we een mannelijke schilder een keer aanspreken op zijn vaderschap op basis van een schilderij? Voelt Philip Akkerman zich wel eens schuldig? En is dat dan écht wat we over hem willen weten?
Kijk de uitzending van Het geheim van de meester ‘Charley Toorop – Zelfportret met Bontkraag’ terug op:
De reproductie van ‘Zelfportret met bontkraag’ is samen met 21 andere reproducties van de afgelopen seizoenen van Het geheim van de meester te zien van 27 juni t/m 10 juni 2019 in Museum MORE (museum voor modern realisme) in Gorssel.
https://www.museummore.nl/agenda/het-geheim-van-de-meester-expositie/
